PAULINA MAZUREK
logopeda

,,Moje dziecko nie mówi, ale pewni niebawem się rozgada’’
,,Dziecko sąsiadki też zaczęło później mówić’’
,,On ma jeszcze czas, trzeba mu pozwolić rozwijać się w swoim tempie’’
,,Chłopy zaczynają mówić później niż dziewczynki’’

Duża grupa rodziców pewnie wielokrotnie słyszała podobne wypowiedzi. Rodzice zazwyczaj uważnie obserwują rozwój swojego dziecka. Od razu są w stanie zaobserwować niepokojące sygnały. Dodatkowo porównują swoje pociechy z innymi dziećmi.

W momencie, gdy coś nas zmartwi zaczynamy szukać pomocy u różnych specjalistów. Gdy dziecko boli ząb udajemy się z nim do stomatologa, gdy ma gorączkę idziemy do pediatry. Z mową jest podobnie, dlaczego zatem gdy nie mówi lub mówi zbyt mało rodzice zwlekają z wizytą u logopedy?

Warto podkreślić, że każde dziecko jest inne i może rozwijać się we własnym tempie, ale nigdy nie wiadomo, co może być w tym konkretnym przypadku przyczyną problemu.

Fakt, że dziecko nie mówi wcale nie musi oznaczać, że ma opóźniony rozwój mowy. Problem może być głębszy i bardziej poważny niż nam się wydaje. Stwierdzić to może jedynie specjalista. Czas w tym przypadku jest bardzo ważny i nic nie jest w stanie nam go cofnąć.

Mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Prawidłowy rozwój sprawności językowych i komunikacyjnych zależny jest od wielu czynników. Dziecko nabywa mowę i kształtuje ją w ciągu kilku pierwszych lat życia. Dlatego jeśli spotykamy się z sytuacją, w której  2-latek nie mówi, a 3-latek wypowiada tylko pojedyncze i nie do końca zrozumiałe słowa, to konieczna jest konsultacja z logopedą.

Etapy rozwoju mowy dziecka

• Okres melodii – rozwój mowy od urodzenia do 1. roku życia

Początkowo dziecko komunikuje się z otoczeniem za pomocą krzyku. Około 7.-8. miesiąca życia dziecko zaczyna reagować na mowę, rozróżnia już melodię mowy, tzn. na podniesiony ton reaguje płaczem, a na mowę cichą, pieszczotliwą – uśmiechem i zadowoleniem. Około 10. miesiąca życia pojawiają się echolalie. W tym okresie dziecko zaczyna przejawiać tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów. Zaczyna też kojarzyć wielokrotnie powtarzane dźwięki ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu. Około 12. miesiąca życia dziecko zaczyna rozumieć, co do niego mówimy, reaguje na swoje imię, jest w stanie zrozumieć dużo więcej, niż samo potrafi powiedzieć. Pojawiają się już nawet pierwsze wyrazy wypowiadane ze zrozumieniem. Rozwój mowy w okresie melodii postępuje zazwyczaj równolegle z rozwojem fizycznym. W fazie głużenia dziecko potrafi już unosić głowę, gaworzeniu towarzyszy umiejętność siadania, pierwszym wyrazom – pozycja pionowa i stawanie na nóżki.

• Okres wyrazu – rozwój mowy u dziecka od 1. do 2. roku życia

W tym okresie maluszek rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań, niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć. W słowniku dziecka pojawiają się samogłoski, takie jak: [a], [u], [i], [e], oraz spółgłoski: [p], [b], [m], [t], [d], [n], [ś], [ć], [ź], [dź]. Ważną rolę odgrywają również onomatopeje, np. mu, miau-miau, ko-ko itp. Powinniśmy się spodziewać takich wyrazów, jak: mama, tata, baba, am. Dziecko początkowo upraszcza budowę słów, wymawiając pierwszą sylabę lub końcówkę wyrazu, np. miś – mi, daj – da, jeszcze – eszcze, zobacz – ać. Zamiast całych wyrazów artykułuje tylko ich konkretne części – zazwyczaj sylabę akcentowaną w danym słowie. Zdarzają się także wyrażenia dźwiękonaśladowcze, takie jak: pipi (na kurczaka) czy bmmmm (na auto). Między 14. a 15. miesiącem życia dziecko zaczyna wymawiać coraz więcej pojedynczych wyrazów, a także nazywają interesujące je przedmioty.

• Okres zdania – mowa u dziecka od 2. do 3. roku życia

Między 2. a 3. rokiem życia następuje rozkwit mowy dziecka. Dziecko zaczyna budować zdania. Początkowo tworzy zdania proste, złożone z dwóch, trzech wyrazów, następnie przechodzą one w dłuższe, cztero- lub pięciowyrazowe wypowiedzi. Pierwsze zdania są twierdzące, jednak wkrótce pojawiają się także zdania pytające i rozkazujące. Dziecko używa wielu rzeczowników, czasowników, które początkowo używane są w formie bezokolicznika. Trudne głoski zastępuje głoskami łatwiejszymi. Na tym etapie mowa jest zrozumiała zarówno dla najbliższych i dla otoczenia. W tym okresie prawidłowo powinny być wymawiane spółgłoski: samogłoski ustne: [a], [o], [u], [e], [y], [i], [a], czasem nosowe: [ą], [ę], a także większość spółgłosek.

• Okres swoistej mowy dziecka – rozwój mowy dziecka od 3. do 7. roku życia

W tym okresie rozwój mowy malucha ciągle postępuje. Słownictwo jest coraz bardziej rozbudowane, rozwija się umiejętność tworzenia zdań złożonych. U czterolatków w dalszym ciągu występują zniekształcenia, ale w nieco mniejszym stopniu. Pojawiają się neologizmy. Dziecko 3-letnie potrafi już się porozumieć z otoczeniem; jego mowa jest już w dużym stopniu ukształtowana, jednak często pojawiają się jeszcze błędy.

Dziecko 3-letnie:

• powinno już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, a także spółgłoski [p], [b], [m], [f], [w], [ś], [ź], [ć], [dź], [ń], [k], [g], [h], [t], [d], [n], [l], [ł], [j],
• mogą pojawić się głoski szeregu syczącego [s], [z], [c], [dz],
• przestawia głoski w wyrazie,
• opuszcza w wyrazach sylaby początkowe lub końcowe,

Dziecko 4-letnie:

• zadaje mnóstwo pytań,
• potrafi rozróżniać przeszłość i przyszłość,
• utrwala wymowę spółgłosek [s], [z], [c], [dz], przestaje je zamieniać na ich zmiękczone odpowiedniki [ś], [ź], [ć], [dź],
• głoski [sz], [ż], [cz], [dż] może zastępować głoskami [s], [z], [c], [dz] – jest to tzw. seplenienie fizjologiczne,
• może wymawiać głoskę [r], choć jej brak nie powinien jeszcze niepokoić,
• może pojawić się u niego tzw. hiperpoprawność związana z opanowywaniem nowych, trudnych głosek, np. zastępowanie głosek szeregu syczącego głoskami szeregu szumiącego, np. sztół, żegar.

Dziecko 5-letnie:

• mówi zrozumiale, jego wypowiedzi są rozbudowane,
• potrafi już bezbłędnie powtórzyć głoski  [sz], [ż], [cz], [dż], choć w dłuższych wypowiedziach mogą wciąż być zastępowane przez [s], [z], [c], [dz],
• wymawia głoskę [r],
• tworzy wypowiedzi uwzględniające kolejność zdarzeń i zależności przyczynowo-skutkowe, które są zwykle poprawne gramatycznie,
• potrafi zrozumieć i wyjaśnić znaczenie słów, opisać cechy przedmiotów; wie, do czego służą.

Dziecko 6-letnie:

• powinno już prawidłowo wymawiać wszystkie głoski, a mówienie nie powinno sprawiać mu trudności,
• umie określać położenie przedmiotu używając przyimków (nad, pod, obok, w), powinno poprawnie wymawiać wszystkie dźwięki również głoski [sz], [ż], [cz], [dż], [r],
• potrafi samodzielnie wymyślać wyrazy rozpoczynające się na daną głoskę,
• umie wyklaskiwać liczbę sylab w wyrazie
• potrafi porównywać (odnajdywać różnice i podobieństwa) oraz klasyfikować przedmioty pod względem wielkości, kształtu, koloru itp.,  
• dokonuje analizy i syntezy słuchowej wyrazów o prostej budowie fonetycznej (tzw. głoskowania),
• wyodrębnia głoski na początku, na końcu i w środku wyrazu,

Jak zdefiniować opóźniony rozwój mowy?

Opóźniony rozwój mowy to zaburzenie polegające na opóźnieniu lub braku zdolności do komunikowania się werbalnego.

To właśnie ORM jest jedną z przyczyn, które skłaniają rodziców do skorzystania z pomocy logopedy. Warto jednak zwrócić uwagę na umiejętności, które powinny pojawić się u dziecka zanim zacznie ono mówić. Do kluczowych umiejętności warto zaliczyć zdolność nawiązywania kontaktu wzrokowego, naśladowanie, a także pojawienie się gest wskazywania.

Przyczyny opóźnionego rozwoju mowy

Do najczęstszych przyczyn zalicza się:

• używanie wysokich technologii przez dziecko poniżej 3. roku życia,
• nieprawidłowości w funkcjonowaniu narządu słuchu,
• zaburzenia wzroku,
• nieprawidłowa budowa narządów mowy,
• obniżona sprawność motoryczna dziecka
• niekorzystne warunki środowiskowe (nieodpowiednia stymulacja rozwoju mowy),
• zaburzenia emocjonalne,
• uszkodzenia mózgu,
• czynniki patogenne działające w okresie płodowym ( leki, alkohol, nikotyna),
• trudny poród, niedotlenienie okołoporodowe i inne,

Opóźniony rozwój mowy może być związany z innymi zaburzeniami takim jak: autyzm, mózgowe porażenie dziecięce, niepełnosprawność intelektualna, głuchota, napady padaczkowe. Niekiedy zaburzenia mowy mogą wystąpić bez widocznego czynnika. Jest to równoznaczne z tym, że rozwój mowy u takich dzieci przebiega wówczas z opóźnieniem w stosunku do normy wiekowej, przy jednocześnie nie zaburzonym rozwoju percepcji słuchowej (czyli dziecko rozumie mowę). W takim przypadku mówimy o „prostym” zaburzeniu rozwoju mowy. Przyczyną takiego stanu mogą być na przykład procesy opóźnionego dojrzewania korowych obszarów mowy (wówczas mowa wyrównuje się zazwyczaj około 5.-6. roku życia).

Kolejnym niepokojącym sygnałem jest regres występujący w mowie dziecka. Podczas konsultacji czasami rodzice zgłaszają, że zaobserwowali iż mowa ich dziecka rozwijała się prawidłowo do pewnego momentu, a później cofa się tak, jakby „dziecko zapomniało, że wcześniej potrafiło mówić”.

Pamiętajmy o tym, że zaburzenia mowy mogą przyczynić się do pojawienia się trudności szkolnych np. dysleksji, a także zaburzeń emocjonalnych.

Dlatego, drodzy Rodzice, jeśli cokolwiek Was niepokoi w rozwoju mowy Waszego dziecka, nie ma co dalej zwlekać, a trzeba jak najszybciej zgłosić się do logopedy. Pamiętajcie, że nigdy nie jest za wcześnie na konsultacje!

---

Bibliografia

Banaszkiewicz A., Rozwój sprawności językowych w ontogenezie [w:] Surdologopedia.
Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy.
Łobacz P., Prawidłowy rozwój mowy dziecka [w:] Podstawy neurologopedii. Podręcznik akademicki pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej.
Pilarska E., Neurologiczne podstawy zaburzeń mowy u dzieci [w:] Biomedyczne podstawy logopedii.