Neurologopeda

Paulina Mazurek

Głoska [r] –czy naprawdę jest taka trudna? Kiedy powinna się pojawić? Dlaczego wiele dzieci i osób dorosłych na problem z jej realizacją?

Głoska [r] to jedna z najbardziej charakterystycznych i zarazem najtrudniejszych do wymówienia głosek języka polskiego. Wymowa głoski [r] dla wielu osób stanowi spore wyzwanie, jest bowiem najczęściej zniekształcanym dźwiękiem Artykulacja tej głoski wymaga wysokiej sprawności narządów mowy. Problemy z jej wymową są nazywane rotacyzmem i mogą dotyczyć zarówno dzieci, jak i dorosłych.

Głoska [r] jest głoską dźwięczną, przedniojęzykowo-dziąsłową i drżącą. Przy prawidłowej artykulacji głoski [r] wibruje koniuszek języka (apex), który uderza o wałek dziąsłowy (tuż za górnymi siekaczami), a boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. W trakcie realizacji głoski r język przywiera do dziąseł przez około 0,01 sek. Przy wymawianiu głoski r w języku polskim, wykonuje się od 1-2 uderzeń [1].

Kiedy dziecko powinno zacząć mówić głoskę [r]?

O normie rozwojowej mówimy, gdy dziecko 2-letnie zamienia głoskę [r] na głoskę [j] i mówi np. [jolki] (rolki). Około 3.-4. roku życia dziecko zamienia głoskę [r] na głoskę [l] np. [lolki] (rolki). Głoska [r] pojawia się w rozwoju mowy dziecka najpóźniej tj. między 5.-6. rokiem życia. Zdarzają się również sytuacje, w których głoska ta jest realizowana przez młodsze dzieci 3-lub 4-letnie. Normą rozwojową nie jest deformacja głoski [r].

Czym jest rotacyzm?

Termin rotacyzm właściwy oznacza nienormatywne wymawianie głoski [r]  – jest to deformacja spowodowana zmianą miejsca artykulacji. Wymienia się wiele rodzajów rotacyzmu w zależności od zmiany miejsca wibracji, np.:

–  rotacyzm podniebienny (wibruje podniebienie miękkie)

– czy rotacyzm języczkowy (tzw. [r] francuskie, w którym drga języczek znajdujący się na końcu podniebienia miękkiego)

W ramach zaburzonej wymowy opisywanej głoski wyróżnia się także:

-pararotacyzm (zamiana głoski [r] na inną głoskę, np. [l, j ł] itd.)

– mogirotacyzm (brak głoski [r] w mowie).

Niewymawianie tej głoski po 6 roku życia jest nieprawidłowością, która wymaga terapii logopedycznej.

Jakie mogą być przyczyny rotacyzmu u dzieci i dorosłych?

Przyczyn może być wiele, a często wynikają one z kilku czynników jednocześnie. Najczęściej występującymi są:

– nieprawidłowa budowa narządów mowy (skrócone wędzidełko językowe, wady zgryzu, 

  podniebienie gotyckie – wysoko wysklepione itp.)

– obniżona sprawność narządów artykulacyjnych ( w szczególności języka)

– wzmożone lub osłabione napięcie mięśniowe całego ciała, a także mięśni odpowiedzialnych  

   za artykulację

– zaburzenia słuchu fonemowego (trudności z odróżnianiem głosek)

– brak autokontroli słuchowej (zdarza się, że dzieci nie słyszą tego, że realizują ten dźwięk   

   nieprawidłowo)

– zbyt wczesne próbowanie wymowy głoski [r], zanim język jest wystarczająco sprawny, co

   może prowadzić do błędnych nawyków i trudności w późniejszej korekcji tejże głoski

– nieprawidłowy wzorzec wymowy najbliższego otoczenia

Terapia logopedyczna skupia się na uzyskaniu prawidłowego miejsca wibracji.

Kiedy rozpocząć terapię logopedyczną?

Warto zwrócić uwagę na fakt, że małe dzieci 3-4 – letnie mogą deformować ten dźwięk ze względu na zbyt krótkie wędzidło podjęzykowe. W takiej sytuacji należy wykonać u dziecka zabieg frenotomii – podcięcia wędzidełka.

Zdarza się również, że dziecko deformuje głoskę [r] – wymawia ją tylnojęzykowo (tzw. r francuskie), to w takim przypadku terapia logopedyczna powinna być wdrożona jak najszybciej, aby dziecko nie utrwaliło sobie nieprawidłowego nawyku.

Dzieci, które ukończyły 6 lat i w dalszym ciągu nie realizują głoski [r] również należy zapisać na zajęcia logopedyczne. Warto zadbać o to, aby dziecko przed pójściem do szkoły miało zakończony rozwój mowy. Niewątpliwie nieprawidłowa artykulacja dzieci szkolnych może mieć wpływ na ich osiągnięcia edukacyjne, a także kontakty z rówieśnikami. Dzieci bowiem w tym okresie często ,,piszą tak, jak mówią’’, są również narażone na wyśmiewanie się przez rówieśników.

Ćwiczenia logopedyczne

Terapia logopedyczna rotacyzmu składa się z kilku etapów:

– przygotowawczego

– właściwej pracy logopedycznej

– utrwalania dźwięku

– oraz automatyzacji głoski w mowie

Etap pierwszy jest najbardziej istotny, polega na przygotowaniu w odpowiedni sposób narządów mowy do wywołania dźwięku, wykonywaniu ćwiczeń artykulacyjnych oraz słuchowych. Najtrudniejszym etapem jest wywołanie głoski [r]. Wymaga nierzadko cierpliwości i wielu prób.

Wywołanie głoski [r] to jeden ze czynników składających się na ostateczny sukces. Pozostaje zatem wprowadzić ten dźwięk do mowy spontanicznej. Oznacza to, że głoskę należy utrwalić w mowie – w każdej pozycji w słowie, następnie w zdaniach i tekstach. Aby uzyskać zamierzony efekt terapeutyczny należy wykonywać wiele ćwiczeń w warunkach pozagabinetowych.

Często rodzice lub opiekunowie dziecka szukają pomocy na różnych stronach Internetowych. Znalezione tam ćwiczenia mają na celu rozpoczęcie prawidłowej realizacji głoski [r]. Wykonywanie ćwiczeń bez wcześniejszej konsultacji ze specjalistą może przynieść więcej szkody niż pożytku. Głoska [r] jest trudnym do realizacji dźwiękiem, co już wielokrotnie zostało podkreślone w niniejszym artykule, dlatego wszelkie próby wywołania tego dźwięku „na własną rękę” mogą skończyć się niepowodzeniem lub w najgorszym wypadku sprawić, że dziecko zacznie ten dźwięk realizować w sposób zdeformowany, ponieważ jakieś czynniki np. krótkie wędzidełko ogranicza pracę i ruchomość języka. Trudne jest bowiem utrwalenie prawidłowej wymowy owej głoski w przypadku jej deformacji. Znacznie prostszym działaniem jest wywołanie jej, gdy zastępowana jest inną głoską. W procesie terapii najważniejsze jest, aby znaleźć przyczynę, co wymaga stosownej wiedzy. Opiekunowie winni zatem skupić się na zaleceniach specjalisty. Rola rodziców w procesie terapeutycznym jest niezwykle ważna, gdyż systematyczne ćwiczenia zalecane przez logopedę pozwolą uzyskać zamierzone efekty terapeutyczne.

Reasumując, problemy z wymową głoski [r] mogą być złożone, a ich przyczyny mogą wynikać zarówno z fizjologii, jak i otoczenia. Dlatego tak ważne jest, aby w przypadku jakichkolwiek trudności, jak najszybciej zwrócić się po pomoc do logopedy, który pomoże rozwiązać te problemy, zanim błędna wymowa zostanie utrwalona.

Co z pacjentami dorosłymi? Czy oni również mogą nauczyć się prawidłowo realizować głoskę [r]?

Dorośli z rotacyzmem zazwyczaj mają za sobą jakieś doświadczenia logopedyczne. Niepowodzenia z poprzednich terapii, szczególnie tych z dzieciństwa. Logopedia, jak inne dziedziny życia bardzo się rozwinęła. Dzięki temu mamy większe możliwości skutecznej terapii. Terapia rotacyzmu u dorosłych jest procesem, który wymaga determinacji, regularności oraz systematycznych ćwiczeń logopedycznych. W tym przypadku wiek nie ma znaczenia. Sukces w terapii zależy głównie od zaangażowania pacjenta i jego regularności w wykonywaniu zaleconych przez logopedę ćwiczeń. Brak codziennych ćwiczeń języka znacznie utrudni osiągnięcie oczekiwanych efektów. Warto zatem uzbroić się w cierpliwość. Systematyczne ćwiczenia są oczywiście czasochłonne, ale pozwolą uzyskać zamierzone cele terapeutyczne.

Bibliografia

1. D. Pluta-Wojciechowska, Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, 2017.
2. Jastrzębowska G., Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Opole 1998.
3. Sołtys-Chmielowicz A., Zaburzenia artykulacji. Teoria i praktyka, 2013.