PIOTR NIEŚPIAŁOWSKI
diagnosta laboratoryjny

Choroby przenoszone drogą płciową, inaczej nazywane są chorobami wenerycznymi. Do zachorowań dochodzi zazwyczaj podczas stosunków płciowych waginalnych, oralnych lub analnych. Większe ryzyko zachorowań występuje u osób często zmieniających partnerów seksualnych. Zakażenia te dotykają kobiet i mężczyzn niezależnie od ich pochodzenia i poziomu ekonomicznego. Prawie połowa wszystkich nowych zakażeń występuje wśród młodych ludzi w wieku od 15 do 24 lat. Choroby weneryczne są zazwyczaj późno diagnozowane, gdyż początkowo mogą nie wywoływać charakterystycznych objawów klinicznych lub objawy są bardzo nieznaczne. Z uwagi na ten fakt chory często nieświadomie zaraża kolejne osoby. Późna diagnoza wiąże się również z poczuciem wstydu i obawą przed pójściem do lekarza. Zakażenie chorobami wenerycznymi jest stygmatyzowane w społeczeństwie i może wywoływać poczucie winy u osoby chorującej.

Należy pamiętać, iż nieleczone choroby przenoszone drogą płciową mogą mieć istotne i długotrwałe konsekwencje. Choroby te mogą być wywołane przez bakterie, wirusy lub pasożyty. Najczęściej spotykaną chorobą weneryczną o podłożu bakteryjnym jest kiła. Jest to choroba wywołana przez krętka bladego (Treponema pallidum). Bakteria przenosi się przez kontakty seksualne, pocałunki, jak również może zostać przekazana przez łożysko do płodu od zakażonej matki. Okres wylęgania bakterii wynosi od 8 do 21 dni. Pełnoobjawowa choroba może przybierać postać pierwotnej niebolesnej, zaczerwienionej grudki zlokalizowanej w okolicy narządów płciowych, z powiększeniem okolicznych węzłów chłonnych. Pierwotna zmiana zazwyczaj zanika po kilku tygodniach. W tym okresie choroba jest bardzo zaraźliwa. Następnie przez około 2-3 miesięcy od zakażenia mogą pojawiać się różne objawy w postaci wysypki grudkowej, plamistej, kłykcin płaskich, które lokalizują się w okolicach narządów płciowych, jak również na błonach śluzowych jamy ustnej. Zmianom w tym okresie towarzyszy często wypadanie włosów. Nawet do 50 lat od zakażenia mogą utrzymywać się późne objawy kiły, czyli kilaki. Są to powiększające się guzy zlokalizowane na skórze oraz w niemal wszystkich narządach wewnętrznych, np. w sercu, kościach, a nawet w układzie nerwowym. Kilaki, rozpadając się, tworzą martwicze zmiany. Na tym etapie choroby zmiany są nieodwracalne i często towarzyszą im zaburzenia psychiczne. Wrodzona postać kiły jest szczególnie niebezpieczna, gdyż wiąże się z licznymi deformacjami u dziecka, opóźnieniem wzrostu, charakterystycznym katarem, wysypką na dłoniach i stopach. Leczenie kiły polega na przyjmowaniu antybiotyków, np. azitromycyny.

Każda osoba, u której istnieje podejrzenie zakażenia kiłą, powinna wykonać przesiewowy test z krwi (VDRL) świadczący o obecności przeciwciał przeciwko krętkowi blademu. Wynik pozytywny wymaga potwierdzenia bardziej swoistym testem wykrywającym obecność bakterii.

Kolejną chorobą bakteryjną przenoszoną drogą płciową jest rzeżączka, wywołana przez bakterie dwoinki rzeżączki (Neisseria gonorrhoea). Do zakażenia dochodzi przez kontakty seksualne, jak również przez używanie wspólnych przedmiotów higieny np. ręczników, gąbek czy przez pościel. Na ekspozycję bardziej narażone są kobiety. Podstawowym czynnikiem ryzyka są stosunki seksualne z więcej niż jednym partnerem lub z osobą, która sama ma wielu innych partnerów. W zapobieganiu rzeżączce ma również znaczenie regularne i prawidłowe stosowanie prezerwatyw przez mężczyzn. Objawy choroby rozwijają się zazwyczaj po kilku dniach od zakażenia i u mężczyzn są to ból i pieczenie cewki moczowej, ropna wydzielina z cewki moczowej, swędzenie i infekcja okolic odbytu, tkliwość najądrzy oraz zapalenie żołędzi. U kobiet pojawiają się upławy, które rzadko kojarzone są z zakażeniem. Inne symptomy rzeżączki to pieczenie i ból towarzyszący oddawaniu moczu, swędzenie i infekcje w okolicach odbytu, ból podczas stosunku seksualnego oraz krwawienia międzymiesiączkowe. Objawy mogą mieć charakter łagodny lub nawet nie pojawiać się przez długi czas. Nieleczona rzeżączka może prowadzić do zapalenia przydatków u kobiet oraz zapalenie jąder i najądrzy u mężczyzn. Rozpoznanie ustala się na podstawie wywiadu lekarskiego oraz w zależności od lokalizacji choroby, pobiera się wymaz z wydzieliny z cewki moczowej, szyjki macicy lub odbytnicy celem wykrycia bakterii. Podobnie do zakażenia rzeżączką przebiega chlamydioza, czyli choroba wywołana przez bakterie Chlamydia trychomatis. Przebieg jej może być bezobjawowy lub z niespecyficznymi objawami. Następstwa tej choroby mogą prowadzić nawet do bezpłodności zarówno żeńskiej, jak i męskiej. Jeśli kobieta będąc w ciąży jest chora na chlamydiozę i nie leczy jej, to podczas porodu może dojść do zakażenia dziecka. Może to prowadzić u noworodka do ciężkiej postaci zapalenia płuc, infekcji oczu lub nawet ślepoty.

Choroby przenoszone drogą płciową mogą rozwijać się na skutek zarażenia wirusem HPV (wirus brodawczaka ludzkiego). Wirusy HPV wykazują powinowactwo do komórek nabłonka, w tym: szyjki macicy, pochwy, prącia. Znanych jest około 120 wirusów HPV, wśród których jedynie 30% przenosi się podczas stosunku płciowego oraz przez wspólne używanie przedmiotów higieny osobistej. Wirusy HPV można podzielić na niskoonkogenne, wywołujące łagodne zmiany brodawkowate narządów płciowych, tzw. kłykciny kończyste lub płaskie oraz na wysokoonkogenne czyli takie, które wywołują raka szyjki macicy, pochwy, sromu, odbytu, rzadziej inne nowotwory głowy i szyi. Większość wirusów nie powoduje żadnych objawów, gdyż jest zwalczana przez układ odpornościowy organizmu. Zakażenia początkowo przebiegają bezobjawowo, pierwsze objawy w postaci świądu, pieczenia czy ropnych upławów są zazwyczaj wynikiem nadkażenia zmian bakteriami czy grzybami i pojawiają się, gdy zmiany brodawkowate widoczne są gołym okiem. Z uwagi na fakt, iż wirus HPV jest udowodnionym czynnikiem wywołującym raka szyjki macicy, wprowadzono szczepienia ochronne, zalecane w grupie młodych dziewcząt, które nie rozpoczęły jeszcze współżycia seksualnego.

Wśród wirusów szerzących się drogą kontaktów seksualnych niewątpliwie wirus HIV – (ludzki wirus upośledzenia odporności) zajmuje jedno z czołowych miejsc. Wirus atakuje limfocyty, czyli komórki układuodpornościowego, co powoduje zmniejszenie ich liczby i utratę zdolności organizmu do zwalczania infekcji. W zaawansowanym stadium zakażenia wywołuje chorobę zwaną AIDS (zespół nabytego upośledzenia odporności). Wirus ten przenoszony jest przez kontakty seksualne, zakażoną krew i produkty krwiopochodne. Może również dojść do zakażenia płodu w łonie matki, podczas porodu lub po narodzinach podczas karmienia piersią. Do zakażeń może dojść również podczas robienia tatuażu, czy w wyniku ryzykownych zachowań, np. u narkomanów używających jednej igły. Nieleczone zakażenie tym wirusem prowadzi do śmierci. Szacuje się, że ok. 90% osób zakażonych bez leczenia umiera w ciągu 8-10 lat. Początkowo zakażenie wirusem może przebiegać bezobjawowo, co utrudnia rozpoznanie choroby. Pierwsze objawy pojawiają się w ciągu 2-4 tygodni od zakażenia i przypominają objawy grypopodobne z gorączką, zapaleniem gardła i powiększeniem węzłów chłonnych. Często zakażenie wirusem HIV objawia się również wysypką grudkowo-plamistą na twarzy, tułowiu i dłoniach, bólami brzucha z nudnościami, biegunką i utratą apetytu. Choroba w zaawansowanej postaci powoduje, iż nawet najlżejsze infekcje mogą być śmiertelnie niebezpieczne. Diagnostyka zakażenia HIV polega na sprawdzeniu poziomu przeciwciał anty-HIV i obecności antygenu wirusa w krwi badanej osoby. Test najlepiej wykonać po upływie nie mniej niż 12 tygodni od momentu ewentualnego zakażenia, gdyż wcześniej poziom przeciwciał lub antygenu może być zbyt niski do wykrycia standardowymi metodami laboratoryjnymi. Każdy pozytywny wynik testu na obecność wirusa HIV wymaga potwierdzenia inną metodą diagnostyczną. Test na HIV można wykonać nieodpłatnie ze skierowaniem lekarskim w laboratorium diagnostycznym lub anonimowo w jednym z Punktów Konsultacyjno- Diagnostycznych.

Do listy chorób przenoszonych drogą płciową zalicza się również wirusowe zapalenie wątroby typu C (WZW-C). Jest to choroba zakaźna wywołana przez wirus HCV, który ma powinowactwo do komórek wątroby. Zakażenie tym wirusem przebiega w większości przypadków bez charakterystycznych objawów. Rzadko, we wczesnej fazie występującej od 2 tygodni do 6 miesięcy od zakażenia, mogą pojawić się objawy ostrego zapalenia wątroby, takie jak: niestrawność, uczucie zmęczenia, rzadziej żółtaczka. Wzrasta aktywność enzymów wątrobowych ALT i AST wskazujących na uszkodzenie jej miąższu. Po wielu latach choroba może objawić się w postaci niewydolności wątroby, marskości lub pierwotnego raka wątroby, dlatego też wirusa HCV nazwano „cichym zabójcą”. Do zakażenia tym wirusem dochodzi najczęściej w wyniku przetoczenia krwi i preparatów krwiopochodnych, a także podczas zabiegów medycznych, kosmetycznych, fryzjerskich z użyciem nieodpowiednio wysterylizowanego sprzętu. Na zakażenia wirusem HCV narażone są osoby często zmieniające partnerów seksualnych, dotyczy to zarówno homoseksualistów, jak i heteroseksualistów, oraz narkomani, którzy przyjmują narkotyki dożylnie (używanie wspólnych igieł sprzyja zakażeniu).

Objawy nieswoiste zakażenia wirusem HCV to przemęczenie, bóle stawów, osłabienie, nadmierna senność, depresja często poprzedzone objawami grypopodobnymi.

Obecnie problemem w zakażeniu wirusem HCV nie jest jego leczenie, gdyż znane są skuteczne leki stosowane w zwalczaniu wirusa, lecz jego wykrywanie. Jedynie około 10% osób zakażonych ma tego świadomość. Aby stwierdzić zakażenie wirusem HCV, należy wykonać badanie krwi wykrywające przeciwciała anty-HCV. Wynik dodatni świadczy o tym, że pacjent miał kontakt z wirusem, lecz nie świadczy o jego aktywnym zakażeniu. Badaniem potwierdzającym aktywne zakażenie jest wykrycie obecności materiału genetycznego wirusa.

Pomimo wysokiej zachorowalności na choroby przenoszone drogą kontaktów seksualnych wciąż zaniedbuje się obszary dotyczące programów profilaktycznych i możliwości diagnostycznych wykrywania tych chorób. Dawniej, w okresie powojennym ze względu na szybkie rozprzestrzenianie się chorób wenerycznych badania w kierunku wykrywania kiły były częścią badań okresowych u wszystkich osób pracujących. Po ustabilizowaniu się sytuacji epidemiologicznej obowiązek wykonywania tego badania został zniesiony. Obecnie problem kiły powraca. Jedynie kobiety ciężarne objęte są programem profilaktycznym zapobiegnia chorobom przenoszonym drogą płciową. Warto podkreślić, że należy skutecznie edukować o tym, gdzie kryją się zagrożenia i jakie są sposoby, by się przed nimi uchronić.

Pamiętajmy! Najskuteczniejszym sposobem walki z chorobami jest profilaktyka, edukacja, wczesna diagnostyka i skuteczna terapia.

Bibliografia dostępna u autora.