dr n. farm. NATASZA STASIAK

kierownik Apteki Hipokrates w Rzeszowie

Witamina B3 jest trzecią w kolejności odkrytą witaminą rozpuszczalną w wodzie. Bierze ona udział w ponad 500 reakcjach zachodzących w naszym organizmie, nie dziwi więc nas, że jej niedobory mogą wpływać na pojawienie się bardzo różnych objawów chorobowych – od wysokiego poziomu cholesterolu, przez wpływ na stan skóry i włosów po choroby psychiczne.

Chorobą, przy okazji której witamina B3 zaistniała w zbiorowej świadomości, była pelagra (to stąd pochodzi druga nazwa witaminy B3, czyli witamina PP – przeciwpelagryczna). W anglojęzycznej literaturze chorobę tą określano skrótem „4 Ds ” czyli 4×D: dermatitis, dementia, diarrhea, and death – zapalenie skóry, demencja, biegunka i śmierć. Jeszcze na początku ubiegłego wieku na pelagrę umierały tysiące ludzi rocznie. Stany zapalne skóry i zaburzenia jej pigmentacji wywołane niedoborem witaminy B3 pojawiały się w przebiegu pelagry po ekspozycji na słonce, co sugeruje, że były one powodowane nieprawidłowo przebiegającymi procesami naprawczymi uszkadzanego pod wpływem promieniowania UV DNA. Schorzenie to, oprócz wzmiankowanych już objawów, wiązało się także ze znacznym osłabieniem oraz objawami psychicznymi – otępieniem, zaburzeniami percepcji, zaburzeniami myślenia, nastroju, bezsennością oraz agresją. Dopiero wprowadzenie obowiązkowej fortyfikacji białej mąki oraz żywności witaminą B3 ograniczyło ilość zachorowań na tę chorobę. Subkliniczne objawy niedoboru niacyny nadal są szeroko obserwowane w populacji zachodniej i niektóre szacunki mówią, że dotyczą one nawet do 50% ludzi. Ma to najczęściej związek ze źle zbilansowaną dietą i nadmiernym spożywaniem alkoholu.

Witaminę B3 możemy pozyskiwać z pożywienia. Problem w tym, że naturalne źródła witaminy B3 to np. mięso, a w szczególności podroby, takie jak nerki i wątroba, a także WARTO WIEDZIEĆ | HOMEOPATIA WITAMINA B3 RÓŻNE FORMY I WIELE KORZYŚCI (CZĘŚĆ 1) orzechy, zielone warzywa oraz pieczywo pełnoziarniste, a więc produkty, które są przez wiele osób spożywane okazjonalnie. Organizm człowieka jest, co prawda, sam w stanie syntetyzować niacynę. W tym celu wykorzystuje tryptofan – aminokwas dostarczany egzogennie z pożywienia. Do takiej syntezy potrzebne będą jednak również inne witaminy z grupy B – B1, B2 i B6, a także witamina C. Warto zwrócić uwagę na to, że z tryptofanu powstaje również serotonina, zwana hormonem szczęścia. Jeśli więc organizm produkuje potrzebną mu witaminę B3 z tryptofanu, tym samym uszczupla jego pulę, służącą do syntezy serotoniny.

Z tego względu u osób, u których występują objawy niedoboru witaminy B3, warto rozważyć jej suplementację. Korzystne działanie witaminy B3 zostało zaobserwowane w eksperymentalnych modelach choroby nowotworowej, chorób sercowo-naczyniowych, chorób skóry, stawów oraz związanych ze zdrowiem psychicznym, m.in. w schizofrenii, depresji i chorobie alkoholowej.

Witamina B3 występuje w postaci dwóch związków – niacyny (kwasu nikotynowego) i niacynamidu (amidu kwasu nikotynowego, czyli pochodnej niacyny). Na polskim rynku niacynamid zarejestrowany jest jako lek (Witamina PP, w dawkach 50 oraz 200 mg), a niacyna występuje w postaci suplementów diety.

Obie formy witaminy B3 zapobiegają rozwojowi pelagry, ale różnią się znacząco w swoim oddziaływaniu na organizm człowieka. Przyjmowanie dużych dawek niacyny wywołuje tzw. efekt „flush”, czyli pojawienie się rumienia (przekrwienia skóry) oraz uczucie ciepła. Reakcja ta podlega habituacji, a więc wraz z regularnym podawaniem staje się z czasem coraz słabsza. Rumieniec niacynowy można również złagodzić przez podanie kwasu acetylosalicylowego.

Farmakologiczne dawki kwasu nikotynowego (1-3 g/d) zmniejszają stężenie cholesterolu LDL (tzw. złego cholesterolu) w surowicy i zwiększają stężenie cholesterolu HDL (tzw. dobrego cholesterolu) w surowicy, co sugeruje potencjalne korzyści kliniczne w zapobieganiu i leczeniu chorób układu sercowo-naczyniowego. Takiego efektu nie wykazuje nikotynamid, który z kolei nie rozszerza naczyń krwionośnych i w związku z tym nie wywołuje uderzeń gorąca. Z tego względu do kompleksów witamin z grupy B zazwyczaj dodawany jest niacynamid, z kolei niacyna produkowana jest zazwyczaj w wyższych dawkach i stosowana przez pacjentów głównie w celu redukcji poziomu cholesterolu i trójglicerydów.

Obie formy witaminy B3 przynoszą korzyści natury psychiatrycznej. Otępienie i halucynacje wywołane niedoborami witaminy B3 w przebiegu pelagry ustępują już po kilku godzinach od rozpoczęcia terapii niacyną.

Niacyna produkowana jest również jako tabletki lub kapsułki o spowolnionym uwalnianiu (SR) lub o przedłużonym uwalnianiu (ER), które dzięki specjalnej matrycy lub mikrogranulkom powodują, że niacyna jest stopniowo uwalniana i dostarczana do organizmu przyjmującej ją osoby. Jest to korzystne dla pacjenta, ponieważ zmniejsza to niacynowe uderzenia gorąca. Należy jednak wziąć pod uwagę, że długotrwałe podawanie dawek niacyny wyższych niż 1500 mg w formie SR może spowodować działania niepożądane ze strony wątroby (hepatotoksyczność). Z tego względu podawanie wyższych dawek form SR zawsze powinno odbywać się pod kontrolą lekarza i być poprzedzane wykonaniem prób wątrobowych (ASPAT, ALAT), zwłaszcza jeśli dotyczy osób z potencjalnymi uszkodzeniami wątroby, np. alkoholików.

Maksymalna dawka dobowa niacyny dla osoby dorosłej została określona na poziomie 35 mg na dzień, ze względu na rekcję „flush”. Niemniej w wielu kompleksach witaminy B (np. Solgar B50, Now B50) występuje w większych dawkach. Dostępne są również na rynku czyste postacie niacyny w dawce 500 mg, w tym o przedłużonym działaniu, zarejestrowane jako suplementy diety. Jednorazowe przyjęcie zbyt wysokiej dawki witaminy B3 nie niesie ze sobą poważniejszych konsekwencji. W przypadku niacyny będą to zazwyczaj wspomniane już uderzenia gorąca, a w przypadku przedawkowania nikotynamidu możemy spodziewać się nudności. Aby ograniczyć efekt „flush”, niacynę powinno się początkowo przyjmować 3 × dziennie, zaczynając od dawki 100 mg i zwiększając co 3 dni dawkę dobową o 300 mg, aż do osiągnięcia dawki docelowej.

Niekorzystne konsekwencje zdrowotne mogą się pojawić w przypadku przyjmowania zbyt wysokich dawek, czyli wyższych niż 3000 mg dla zwykłej formy niacyny i 1500 mg dla formy SR i jak już wspomniano, będą one związane z ryzykiem uszkodzenia wątroby. W badaniach klinicznych wykazano takie działanie dla form SR, które były jednocześnie łączone ze statynami, czyli lekami również obniżającymi poziom cholesterolu i wpływającymi na funkcje wątroby. Podczas terapii wysokimi dawkami niacyny powinno się co 2-3 miesiące wykonywać próby wątrobowe.

Niacyny nie powinno podawać się osobom ciężarnym, z arytmią serca, dną moczanową (może powodować wzrost poziomu kwasu moczowego), chorobą wrzodową i schorzeniami wątroby. Szczególną ostrożność należy również zachować u osób przyjmujących leki z grupy betablokerów oraz u osób spożywających alkohol – jednoczesne zażycie tych środków z niacyną może wywołać poważne niedociśnienie.

Ostatnio ukazała się publikacja, z której wynika, że długotrwałe stosowanie niacyny, w celu obniżania poziomu cholesterolu, wiąże się ze zwiększonym o 34% ryzykiem pojawienia się nowo rozpoznanej cukrzycy. Należy jednak zwrócić uwagę, że podana statystyka dotyczyła wzrostu ryzyka cukrzycy, gdy tymczasem nowe przypadki cukrzycy po niacynie przyjmowanej średnio przez 3,6 roku zdiagnozowano u 5,53% pacjentów, natomiast w grupie kontrolnej (nieprzyjmującej niacyny) – u 4,89% pacjentów. Niektóre z przeprowadzonych badań na zwierzętach sugerują, że stosowanie przerw w terapii niacyną pozwala całkowicie zachować insulinowrażliwość.