dr LILIANNA KLIMEK
pedagog

Każda rodzina przejawia charakterystyczny dla siebie styl wychowania. Jest to wypadkowa sposobów i metod oddziaływania na dziecko w rodzinie. Zwykle dominuje określony styl, który stwarza atmosferę życia rodzinnego.

O tym, jaki styl wychowania wystąpi w rodzinie, mają wpływ poglądy rodziców na to, jak dziecko powinno być wychowane, jak należy na nie oddziaływać w różnych okresach jego życia. Przekonania te są mniej lub bardziej określone i powstają w wyniku doświadczeń rodziców, które wynieśli z własnych rodzin oraz z obserwacji zachowań wychowawczych innych ludzi. Wpływ na styl wychowania wywiera również osobowość każdego z rodziców, ich wiek i status ekonomiczny. Styl wychowania nie jest niezmienny i może być modyfikowany w trakcie dorastania dziecka oraz ze wzrostem doświadczenia rodziców.

W literaturze psychologiczno-pedagogicznej wyróżnia się trzy podstawowe style wychowania — autokratyczny, liberalny i demokratyczny. Każdy z ma określony wpływ na dziecko i jego rozwój.

Styl autokratyczny (autorytarny) charakteryzuje dystans w relacji rodzic—dziecko, kontakty są formalne, sztywne, pozbawione bliskości. Rodzice mają przeświadczenie o konieczności dominowania nad dzieckiem i narzucania mu swojego zdania. Nie tolerują sprzeciwu i wymagają bezwzględnego posłuszeństwa, bez wchodzenia w dyskusję („nie pyskuj”, „nie dyskutuj”, „nie, bo ja tak mówię”). W ten sposób rodzice nie dopuszczają dziecka do współdecydowania o sprawach rodzinnych. W wychowaniu dominuje przymus, a dziecko wykonuje polecenia, ponieważ boi się kary. Rodzice stosujący ten styl wychowania kochają swoje dzieci, ale rzadko okazują im troskę, ciepło czy wsparcie emocjonalne. Nie wykazują zainteresowania życiem wewnętrznym dziecka, jego uczuciami, motywami, potrzebami.

W takiej atmosferze rodzinnej dziecko żyje w napięciu. Cechuje je nadmierna uległość w środowisku rówieśniczym lub przeciwnie — prezentują postawę buntowniczą. Konsekwencją narzuconych norm i wartości jest powierzchowne ich przyswojenie przez dziecko i kierowanie się przede wszystkim własnym interesem. Dzieci te mają tendencję do łamania niewygodnych dla siebie zasad, zwłaszcza gdy nie ma kontroli rodzicielskiej.

Ten styl wychowania rodzice najczęściej nie wybierają świadomie, lecz powielają wzorce wyniesione z domu rodzinnego, nie znając i nie czując potrzeby poszukiwania innych sposobów postępowania z dzieckiem. Zakładają, że skoro oni „wyrośli na ludzi” przy takim stylu wychowania, to jest on skuteczny. Co więcej najczęściej nie są świadomi, jakie on niesie konsekwencje rozwojowe dla dziecka.

Styl liberalny jako przeciwieństwo poprzednio omawianego, najczęściej związany jest z nadmiarem uczuć wobec dziecka („tak bardzo je kocham, że niczego nie zabronię”) lub ich brakiem („nie zależy mi, rób co chcesz”). Polega on na niemal całkowitym pozostawieniu dziecka samemu sobie, niewtrącaniu się w jego sprawy, co powoduje nierzadko także tolerowanie przez rodziców zachowań nieakceptowanych społecznie. Styl liberalny cechuje brak kontroli i opieki ze strony rodziców, pobłażliwość i nadmierna uległość w stosunku do dziecka związana ze spełnianiem jego wszelkich zachcianek. Zwykle to dziecko kieruje rodzicami, korzystając z nadmiernej swobody i przywilejów.

Efektem takiego wychowania jest ukształtowanie się u dziecka wysokiego, lecz nieadekwatnego poczucia własnej wartości, postawy egoistycznej, co utrudnia mu przystosowanie się w szkole, wśród rówieśników i generuje konflikty. Jednocześnie dzieci te są niezdyscyplinowane wewnętrznie, brakuje im wytrwałości w działaniu, co z kolei przekłada się np. na naukę szkolną.

Styl demokratyczny jest uważany za najbardziej korzystny dla rozwoju dziecka. Opiera się on na poszanowaniu praw wszystkich członków rodziny oraz na wzajemnej akceptacji. Rodzice zwykle nie stosują kar, zastępują je naturalnymi i logicznymi konsekwencjami. Wyjaśniają dziecku zasady postępowania, motywują do właściwych zachowań, odwołując się do uczuć, ambicji dziecka, stosują zachęty i pochwały. W rodzinach stosujących ten styl wychowania dziecko jest autentycznym członkiem rodziny, bierze aktywny udział w jej życiu, jest partnerem do dyskusji w rozwiązywaniu i planowaniu codziennych spraw i życia rodziny, co rozwija u niego samodzielność, współodpowiedzialność i poczucie sprawczości.

W rodzinach tych wszyscy członkowie mają obowiązki, które nie są narzucane, ale omawiane i dobrowolnie przyjmowane. Dziecko nie musi się bezdyskusyjnie zgadzać ze zdaniem rodziców, dzięki czemu dorasta w poczuciu poszanowania jego opinii i potrzeb, a to z kolei powoduje dobre stosunki pomiędzy rodzicami i dziećmi. Wszyscy członkowie rodziny okazują sobie wzajemną miłość i zaufanie, bez ciągłej potrzeby kontroli (rodzice) czy walki o niezależność (dzieci). Dzieci wychowywane w takiej atmosferze mają prawidłowo ukształtowane poczucie własnej wartości, szanują zdanie innych, mają wysoki poziom umiejętności społecznych.

W literaturze specjalistycznej podkreśla się, że omówione wyżej style wychowania na ogół nie występują w czystej postaci — przenikają się i łączą w różnym natężeniu, zawsze jednak jeden jest dominujący.

Opracowano na podstawie:

1. Ostafińska-Molik Barbara, Wysocka Ewa. (2014). Style wychowania w rodzinie pochodzenia w percepcji młodzieży gimnazjalnej i ich znaczenie rozwojowe — próba teoretycznej i empirycznej egzemplifikacji. „Przegląd Pedagogiczny” nr 2, s. 213-234.
2. https://wszystkoorodzinie.pl/rozni-rodzice-rozne-dzieci-rozne-style-wychowania (dostęp z dnia 28.05.2024)