dr n. med. ANNA GRZYWA-CELIŃSKA – specjalista pulmunolog

Tlen jest pierwiastkiem niezbędnym człowiekowi do życia. W stanie wolnym występuje w formie gazowej w postaci dwuatomowych cząsteczek, zaś jego zawartość w powietrzu atmosferycznym wynosi 21% (Rycina 1).

Poza oczywistym udziałem tlenu w wielu fizjologicznych procesach życiowych, pierwiastek ten jest również wykorzystywany w medycynie jako lek. Głównym wskazaniem do leczenia tlenem jest niewydolność oddechowa, zarówno ostra, jak i przewlekła.

Za niewydolność oddechową uznaje się stan, w którym zaburzenia czynności układu oddechowego prowadzą do utrudnienia wymiany gazowej, a co za tym idzie, nieprawidłowości w ciśnieniach parcjalnych gazów we krwi tętniczej stwierdzanych w badaniu gazometrycznym.

Pod uwagę bierze się ciśnienia parcjalne tlenu i dwutlenku węgla. Jeśli obniżeniu ulega ciśnienie parcjalne tlenu, mówimy o hipoksemii (ciśnienie parcjalne tlenu <60 mm Hg), z kolei kiedy wzrostowi ulega ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla mówimy o hiperkapni (ciśnienie parcjalne dwutlenku węgla >45 mm Hg).

Niewydolność oddechowa cechująca się prawidłowym ciśnieniem dwutlenku węgla, lecz obniżeniem ciśnienia tlenu jest nazywana hipoksemiczną niewydolnością oddechową i to ona właśnie jest głównym wskazaniem do leczenia tlenem. Istnieje również bardziej zaawansowana postać niewydolności oddechowej charakteryzująca się nie tylko obniżeniem ciśnienia parcjalnego tlenu, lecz także wzrostem ciśnienia parcjalnego dwutlenku węgla. Ta forma niewydolności oddechowej nosi nazwę całkowitej niewydolności oddechowej i wymaga nierzadko zastosowania bardziej zaawansowanych procedur medycznych, w tym respiratoroterapii. Podział niewydolności oddechowej ze względu na rodzaj zaburzeń gazometrycznych i czas ich powstawania przedstawia Rycina 2.

Ponieważ tlen jest lekiem, do jego stosowania istnieją określone wskazania i przeciwwskazania. Leczenie tlenem, tak jak w przypadku wszystkich leków, może mieć również objawy niepożądane.

Jak wspomniano powyżej, głównym wskazaniem do leczenia tlenem jest niewydolność oddechowa. Zdarza się, że pacjenci z zaawansowanymi chorobami układu oddechowego, takimi jak przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), włóknienie płuc czy mukowiscydoza, muszą korzystać z leczenia tlenem także w domu. Dla takich pacjentów istnieje program NFZ domowego leczenia tlenem, w którym pacjent, po spełnieniu kryteriów kwalifikacji, otrzymuje nieodpłatnie do domu koncentrator tlenu, przy użyciu którego samodzielnie prowadzi tlenoterapię przez większość godzin w ciągu doby. Wskazania do domowego leczenia tlenem przedstawiono w Tabeli 1.

Tabela 1. Wskazania do domowego leczenia tlenem

Domowe leczenie tlenem

Pacjenci z całkowitą niewydolnością oddechową, o ile nie wymagają leczenia w szpitalu, mogą również być leczeni w domu przy użyciu tak zwanej nieinwazyjnej wentylacji mechanicznej.

Przeciwwskazaniem do leczenia wysokimi przepływami tlenu jest narastające ciśnienie dwutlenku węgla we krwi. W takim przypadku leczenie tlenem nie jest wykluczone, należy jednak pamiętać o konieczności właściwego doboru przepływu tlenu.

Leczenie tlenem można prowadzić przy użyciu różnych źródeł i medycznych urządzeń. W szpitalach tlen najczęściej pochodzi ze szpitalnej instalacji tlenowej lub z butli tlenowej. Może on być dostarczany pacjentowi przy użyciu tzw. wąsów tlenowych lub różnego rodzaju masek. Wykorzystuje się maski proste, które umożliwiają podawanie 40 do 60% tlenu w mieszaninie oddechowej.

Oprócz tego, można stosować maski z zastawkami Ventouriego, maski częściowo zwrotne, maski bezzwrotne.

W ostatnich latach w związku z dużą liczbą przypadków pacjentów niewydolnych oddechowo w przypadku COVID-19 często wykorzystuje się tzw. wysokoprzepływową tlenoterapię donosową. Tego rodzaju terapia prowadzona przy użyciu specjalnego urządzenia pozwala nie tylko osiągnąć wysokie stężenie tlenu w mieszaninie oddechowej, wysoki przepływ tlenu, ale także pozwala ogrzać i nawilżyć mieszaninę tak, aby uzyskać maksymalny komfort leczenia.

Do możliwych działań ubocznych leczenia wysokimi przepływani tlenu należy zaliczyć toksyczne działanie na tkanki pod postacią zapalenia tchawicy i oskrzeli, a nawet ostrego uszkodzenia płuc. Podaż tlenu zwłaszcza w wysokich przepływach może skutkować wysuszaniem dróg oddechowych, upośledzeniem transportu rzęskowego, a co za tym idzie, także zaleganiem wydzieliny w drogach oddechowych.

W podsumowaniu należy stwierdzić, że leczenie tlenem jest ważną metodą leczenia pacjentów niewydolnych oddechowo. Ma ono jednak swoje ścisłe wskazania, przeciwwskazania i objawy uboczne. Dlatego też należy pamiętać, że nie powinno się stosować leczenia tlenem bez spełnienia wszystkich kryteriów kwalifikacji do tego typu terapii.