dr LILIANNA KLIMEK
pedagog

Wspólna zabawa jest potrzebna zarówno dziecku, jak i rodzicom. Dziecku – ponieważ stymuluje jego rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny. Rodzicom – gdyż dostarcza informacji na temat dziecka, jego cech, możliwości, a także wspomaga rozwój rodzica. Obu stronom – ponieważ dzięki wspólnej zabawie i przeżywanym w jej trakcie emocjom tworzy się więź.

Z punktu widzenia pedagogiki i psychologii zabawa pełni kilka różnorodnych i istotnych funkcji, wywołując pewne zmiany w rozwoju dziecka. Wyróżnia się funkcje, takie jak: kształcąca, wychowawcza, terapeutyczna, projekcyjna i komunikacyjna.

Kształcąca (poznawcza) funkcja zabawy odnosi się do samego dziecka i świata, w jakim żyje. Uczestnicząc w zabawie, dziecko kształci sprawność ruchową i wszystkie zmysły, jakie są angażowane w niemal każdej zabawie; poznaje siebie, swoje możliwości, ograniczenia i preferencje, ale też swoje otoczenie, w tym swoich rówieśników, których emocje, wiedza i sposoby postępowania także stają się przedmiotem poznania i odpowiedniego reagowania; wzbogaca słownictwo i ćwiczy je w różnorodnych formach komunikacji z dziećmi i z dorosłymi.

Wychowawcza funkcja zabawy, szczególnie ważna w okresie wczesnego dzieciństwa, wiąże się ze znaczeniem zabawy jako terenu doświadczania różnorodnych sytuacji społecznych. Uczestnicząc w zabawie, dziecko uczy się zachowań uwzględniających kompromis pomiędzy dbaniem o interes własny i interes innych uczestników zabawy; opanowuje strategie negocjacji prowadzące do uzgadniania decyzji oraz doświadcza różnorodnych stanów emocjonalnych, zarówno pozytywnych, świadczących o akceptacji i przynależności do grupy, jak też bywa, że odrzucenia, z nieuchronnymi w grupie konfliktami, które uczy się rozwiązywać; współtworzy i wprowadza w życie zasady wzajemnych kontaktów. Podczas zabawy dziecko kształtuje takie cechy osobowości jak odpowiedzialność, zaradność, wytrwałość, odporność na niepowodzenia oraz rozwija poczucie własnej wartości.

Terapeutyczna funkcja zabawy jest nie mniej ważna. To właśnie w zabawie dziecko najpełniej wyraża swoje pragnienia, lęki, napięcia, jakie kumulują się w nim jako uczestniku różnorodnych sytuacji w realnym życiu; doświadcza różnorodnych emocji i uczy się je w odpowiedni sposób wyrażać, a także rozpoznawać je u towarzyszy zabaw i stosownie do nich reagować. Zabawa może także usprawniać zaburzone funkcje, przyczyniając się do harmonijnego rozwoju dziecka, umożliwia mu przezwyciężanie własnych słabości.

Projekcyjna funkcja zabawy jest równie ważna jak pozostałe. W zabawie dziecko nieustannie próbuje siebie, podejmuje role i zachowania, które są projekcją jego wyobrażeń o tym, jak są one realizowane w realnym życiu; próby te są dla dziecka źródłem wiedzy o sobie samym, o swoich upodobaniach i mocnych stronach, ale też o słabościach i niechęciach, co z czasem nabiera istotnego znaczenia w kształtowaniu własnej biografii.

Zabawa może być także ujmowana jako medium dziecięcej codzienności, co oznacza, że pośredniczy ona pomiędzy rzeczywistością, będącą światem życia dziecka, a tymi osobami, które w niej uczestniczą czy ją obserwują. W tej relacji zabawa okazuje się formą dziecięcego komunikatu, co pozwala na wyłonienie kolejnej – komunikacyjnej funkcji zabawy. Jest ona niezwykle ważna, zwłaszcza dla nauczycieli i opiekunów dzieci, którzy dzięki temu mają okazję do wzbogacenia swojej dotychczasowej wiedzy o dzieciach i o obrazie świata, jaki zbudowały one w swoich umysłach na temat rzeczywistości, w której żyją, i relacji w niej istniejących. Zatem zabawa pozwala dorosłym na dokładne poznanie dziecka, jego możliwości i cech rozwojowych oraz na stworzenie optymalnych warunków dla jego indywidualnego rozwoju.

Psycholodzy i pedagodzy podkreślają na każdym kroku znaczenie zabawy w życiu dziecka i rodziny. Tymczasem dzisiaj wielu rodziców zamiast zabawy dostarcza mu zbyt wiele zabawek, organizuje czas prowadząc je z jednych zajęć na kolejne. Powoduje to bycie obok dziecka, a nie razem z nim. Ważna jest więc nie tyle obecność rodzica podczas zabawy, ile poziom jego zainteresowania i zaangażowanie w zabawę. Jeżeli rodzic potrafi dotrzeć do tej części siebie, w której znajduje się szczera potrzeba radości, śmiechu, odkrywania świata na poziomie swojego wewnętrznego dziecka, owocem tego będzie doskonała zabawa. Zabawa, która zjednoczy rodzinę, zbuduje więzi, a dziecku zapewni energię do eksploracji świata. Zabawa małego dziecka nie powstaje spontanicznie, lecz pod wpływem ukierunkowania ze strony osób dorosłych i we wspólnej działalności z nimi. Pedagodzy obserwują, że zabawy dzieci, które bawią się w domu z rodzicami są bogatsze i bardziej urozmaicone. Dzieci potrafią nawet przez jakiś czas kierować zabawą grupy. Natomiast te, które podczas zabawy w domu pozostawiane są same sobie, często też pytają co mają robić lub zamierają w oczekiwaniu na inwencję innych, przejawiają mniejszą ciekawość w działaniu.

Każde z rodziców bawi się z dzieckiem inaczej. Badania pokazują, że zabawy ojców z małymi dziećmi polegają na kontakcie fizycznym. Zabawy z ojcem to wyzwanie, natomiast zabawy z matką to wyciszenie. Tata kładzie nacisk na współzawodnictwo i samodzielność. Mama na równość i bezpieczeństwo. Ojcowie uczą w zabawie przestrzegania reguł, uczą dzieci ponoszenia konsekwencji własnych zachowań, a matki kładą nacisk na wrażliwość i uspołecznienie. Psychologowie twierdzą, że dziecko, które często bawi się z ojcem (przepychanie, podrzucanie, zabawy siłowe), zna umiar w zabawach z rówieśnikami. Potrafi odróżnić zabawę od przemocy oraz postawić właściwe granice. Te naturalne różnice w sposobie oddziaływania na dziecko pozwalają na zachowanie równowagi niezbędnej dla jego prawidłowego rozwoju.

Podsumowując, wspólne spędzanie czasu w rodzinie nie powinno być świętem, ale koniecznością.

Opracowano na podstawie:

Całusińska, M., Malinowski, W., (2012), Trening umiejętności wychowawczych. Dla rodziców i specjalistów. Sopot: GWP.

Zwiernik, J. (2022), „Oni się tylko bawią” – czy tylko? Kontrowersje wokół hasła nauka przez zabawę. „Problemy Wczesnej Edukacji”, 1 (54), 37-49.