MAGDALENA NIEŚPIAŁOWSKA
mgr, specjalista laboratoryjnej
diagnostyki medycznej

Od wielu lat w Polsce i na całym świecie notuje się wzrost zachorowań na nowotwory złośliwe. Za jedną z głównych przyczyn w ich powstawaniu niewątpliwie uważa się czynniki środowiskowe oraz rosnącą średnią długość życia.

Choroby nowotworowe stanowią jedną z pierwszych przyczyn przedwczesnej śmierci, dlatego wczesne ich wykrycie daje większe szanse na całkowite wyleczenie lub przedłużenie życia pacjentów.

Rozwijającym się nowotworom towarzyszy uwalnianie do krwi, czasem do moczu lub płynu mózgowo- rdzeniowego różnych białek, enzymów, hormonów, czy antygenów charakterystycznych dla danego rodzaju nowotworu. Substancje te mogą być produkowane przez komórki rakowe lub przez zdrowe komórki w odpowiedzi na rozwijający się proces nowotworowy. Nazywamy je markerami nowotworowymi. Ich oznaczanie jest częścią składową złożonego procesu diagnostycznego opartego na badaniach obrazowych, histologicznych i laboratoryjnych.

Do wykrywania chorób onkologicznych na podstawie wyników badań markerów nowotworowych należy jednak podchodzić ostrożnie. Oznaczając markery nowotworowe, można wykryć zmiany złośliwe oraz łagodne, niekiedy ich poziom może wzrastać nawet w chorobach nienowotworowych. Dlatego też interpretacja wyników badań markerów nowotworowych powinna być dokonywana przez wyspecjalizowany personel medyczny.

Z uwagi na fakt, iż stężenie markerów nowotworowych zazwyczaj jest zależne od stanu zaawansowania choroby, ich oznaczanie na etapie diagnozowania choroby jest wykorzystywane w celu oceny stopnia zaawansowania procesu nowotworowego i jest ważnym czynnikiem prognostycznym. W trakcie chemio-radioterapii lub po operacjach onkologicznych markery nowotworowe są użytecznym wskaźnikiem kontroli skuteczności leczenia. Po zakończonym leczeniu oznaczenia markerów są niezbędne, aby wykluczyć albo wcześnie rozpoznać nawrót nowotworu.

Najczęściej oznacza się stężenie markerów charakterystycznych dla następujących nowotworów:

• AFP (alfa-fetoproteina) — wykrywa raka jądra (nienasieniak), pierwotnego raka wątroby oraz nowotwory zarodkowe jajnika. Podwyższone wartości tego markera można spotkać w przypadku stanów zapalnych wątroby, wirusowych zapaleń wątroby (typu B, B+D, C) oraz w marskości wątroby.
• CEA (antygen karcynoembrionalny) — marker raka jelita grubego, innych nowotworów przewodu pokarmowego. Wzrost wartości tego markera można zauważyć również w chorobach zapalnych jelit, chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, marskości wątroby, polipach okrężnicy.
• CA 125 — marker raka jajnika oraz nowotworów trzonu macicy, piersi, płuc i przewodu pokarmowego. Inne choroby przebiegające z podwyższonym stężeniem CA‑125 to endometrioza, stan zapalny w obrębie miednicy mniejszej, gruźlica, marskość wątroby, zapalenie trzustki, cysty oraz mięśniaki.
• CA 19-9 — marker gruczolakoraka trzustki, raka jelita grubego i żołądka. Miernie podwyższenie stężenia tego markera może wskazywać na zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, marskość wątroby, ostre i przewlekłe zapalenie trzustki.
• βHCG — (gonadotropina kosmówkowa) znana wszystkim jako wykładnik rozwijającej się ciąży. Jej wartość wzrasta proporcjonalnie do wieku ciąży, osiągając maksymalny poziom około 12 tygodnia. Później wartość βHCG zaczyna spadać. Podwyższone stężenie tego markera może wskazywać na zaśniad groniasty, a u mężczyzn jest wykładnikiem raka jądra.
• PSA (swoisty antygen sterczowy) — jest najbardziej znanym markerem raka gruczołu krokowego. Wzrost PSA obserwuje się również w przypadku zapalenia prostaty, niewydolności nerek, cewnikowania pęcherza moczowego oraz po jeździe na rowerze.
• SCC-Ag — marker nowotworów regionu głowy i szyi. Obecny również w płaskonabłonkowym raku płuc oraz w nowotworze szyjki macicy. Fałszywie dodatnie wyniki uzyskujemy w przypadku zapalenia płuc i wątroby oraz w łuszczycy.
• NSE — marker charakterystyczny dla drobnokomórkowego raka płuca, jak również dla glejaka lub neuroblastoma. Wzrost wartości NSE jest również notowany w zapaleniu opon mózgowych, zawale mózgu, krwiakach wewnątrzoponowych, epilepsji i schizofrenii.

Ocenę markerów nowotworowych można wykonać w większości laboratoriów diagnostycznych. Materiałem do badań jest krew żylna lub mocz, rzadziej płyn mózgowo-rdzeniowy (pobierany tylko w warunkach szpitalnych). Na wynik badania mogą mieć wpływ czynniki niezwiązane z chorobą nowotworową, dlatego ważne jest odpowiednie przygotowanie do badania. Na pobranie krwi można zgłosić się po posiłku, nie trzeba przestrzegać zasady bycia na czczo przed badaniami. Nie należy zgłaszać się z przeziębieniem, gorączką czy aktywnie toczącą się infekcją. W przypadku oznaczania niektórych markerów (np. PSA) lekarz może zalecić powstrzymanie się od współżycia seksualnego, unikanie długotrwałego przebywania w pozycji siedzącej czy też jazdy na rowerze.

Literatura:

1. Międzynarodowa baza medycznych publikacji naukowych [http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/]

2. Solnica B.: Diagnostyka Laboratoryjna. Wydanie 2 PZWL 2019