AGNIESZKA GAWRYŚ mgr, diagnosta laboratoryjny

Gruźlica to choroba zakaźna wywołana przez kwasooporne bakterie (Mycobacterium tuberculosis) zwane prątkami gruźlicy. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia WHO gruźlica należy do najczęściej występujących chorób zakaźnych na świecie i odpowiada za drugą przyczynę zgonów spowodowanych chorobą zakaźną.

W Polsce zapadalność na gruźlicę jest dwukrotnie wyższa wśród mężczyzn niż kobiet i występuje znacznie częściej niż w krajach Europy Zachodniej. Najczęściej dotyka osób w wieku od 45 do 64 lat. Jeden nieleczony chory może zarazić w ciągu roku od 10 do 15 osób, dlatego tak ważne jest jej wczesne wykrycie i podjęcie odpowiedniego leczenia.

Gruźlica jest podstępną chorobą. Atakuje głównie płuca, węzły chłonne, nerki, ale może zająć również inne narządy, takie jak serce, trzustkę czy mięśnie.

W Polsce 95-96% wszystkich zachorowań stanowi gruźlica płuc, pozostałe zachorowania to gruźlica pozapłucna. Najczęstszą drogą zakażenia jest droga kropelkowa. Kaszląc, kichając, a nawet rozmawiając, chory wydala z siebie kropelki wydzieliny dolnych dróg oddechowych zawierające prątki, które dostają się do organizmu poprzez ich połknięcie i wdychanie.

Do zarażenia może dojść również drogą pokarmową, spożywając niepasteryzowane mleko chorej krowy lub przez kontakt z uszkodzoną skórą chorego zwierzęcia.

W początkowym okresie gruźlica przebiega bezobjawowo. Osoby ze sprawnym układem odpornościowym mogą nie zauważyć żadnych objawów klinicznych. Jest to tak zwane utajone/ nieaktywne/latentne zakażenie, które z czasem, w dogodnych warunkach, może rozwinąć się w pełnoobjawową gruźlicę.

Do najczęstszych symptomów choroby należą: uciążliwy kaszel trwający ponad trzy tygodnie, nocne poty, powtarzające się stany podgorączkowe, krwioplucie, duszności, i ból w klatce piersiowej.

Wykazano, że na wystąpienie choroby wpływ mają warunki bytowe chorego, praca, wiek, stres czy pora roku. Do grupy zwiększonego ryzyka zachorowania należą alkoholicy, narkomani, osoby niedożywione, zakażone wirusem HIV, bezdomni, noworodki, dzieci i osoby po 65. roku życia. Obecność chorób współistniejących, takich jak cukrzyca, niewydolność nerek czy nowotwory, również zwiększa ryzyko zachorowania.

W 1926 r. w Polsce wprowadzono szczepienia ochronne przeciw gruźlicy. Podawano je noworodkom w pierwszych dobach życia, rzadziej starszym dzieciom i osobom dorosłym. Podawanie szczepionek nie chroni jednak przed zarażeniem, lecz zmniejsza ryzyko zachorowania na gruźlicę o ciężkim przebiegu pod postacią rozsianą, gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych lub zgonu w przebiegu gruźlicy. Obecnie szczepienie zostało wpisane w kalendarz szczepień obowiązkowych. Istnieje wiele państwowych programów profilaktyki gruźlicy skierowanych do osób dorosłych. Osoby, które miały bezpośredni kontakt z chorym na gruźlicę, lub które zaznały bezdomności, problemu alkoholowego, narkomanii, są obciążone przewlekłymi chorobami czy niepełnosprawnością, powinny wykonać badania w kierunku gruźlicy.

Podejrzenie choroby lekarz wysuwa na podstawie przeprowadzonego wywiadu, występujących objawów i wyniku badania radiologicznego RTG płuc. Konieczne jest jednak wykonanie dodatkowych badań, aby móc potwierdzić rozpoznanie choroby. Jest ono możliwe jedynie wtedy, kiedy stwierdzona zostanie obecność prątków w materiale biologicznym chorego. Głównym materiałem do badania jest plwocina, ale też wycinki oskrzeli czy fragmenty innych chorych tkanek. U dzieci można w tym celu wykorzystać popłuczyny żołądka, gdyż uzyskanie plwociny może stanowić trudność. Diagnostykę gruźlicy różnicuje się ze względu na jej postać aktywną lub utajoną.

Podstawowymi badaniami diagnozującymi aktywną postać gruźlicy są:

• rozmaz (bakterioskopia) — polega na wykonaniu cienkiego rozmazu materiału pobranego od pacjenta i specjalnym zabarwieniu go, a następnie oceny pod mikroskopem obecności prątków. Badanie to wymaga potwierdzenia, a wynik uzyskujemy po 1-2 dniach;
• posiew — posiew materiału pobranego od chorego na specjalne podłoża stałe lub pożywki płynne, które zapewniają prątkom wzrost i namnażanie, dzięki stałemu dostępowi do składników odżywczych. Z uwagi na fakt, iż prątki rosną powoli, wynik posiewu na podłożu stałym otrzymujemy po 5 dniach, a nawet 3-10 tygodniach. Jest to tzw. „złoty standard” w rozpoznawaniu gruźlicy;
• badanie molekularne (genetyczne) — polega na wykryciu DNA prątka gruźlicy w pobranym materiale. Jest to szybka i czuła metoda, a wynik uzyskuje się po zaledwie kilku godzinach.

Nieaktywne zakażenie prątkiem gruźlicy można wykryć za pomocą:

• próby tuberkulinowej: badanie polega na wstrzyknięciu pod skórę tuberkuliny, czyli oczyszczonego przesączu z hodowli prątków gruźlicy i wywołaniu odczynu alergicznego w postaci rumienia i bąbla, którego średnica jest mierzona po upływie 48-72 godzin. Wielkość nacieku większa niż 10 mm jest uznawana w naszym kraju za wynik dodatni. Badanie to jednak nie pozwala nam na odróżnienie przebytego zakażenia od czynnej choroby, czy osób zaszczepionych. Mimo to jest bezbolesne i bezpieczne, a wynik otrzymujemy stosunkowo szybko. Nawet silna reakcja skórna znika po pewnym czasie, nie pozostawiając śladu.
• testów IGRA: badanie wykonuje się z krwi żylnej pobranej od pacjenta. Do krwi dodaje się białka prątka gruźlicy. Jeśli w przeszłości osoba miała kontakt z prątkiem, krwinki białe (limfocyty) reagują z dodanymi białkami. W wyniku tej reakcji uwalnia się interferon gamma — białko, które ma szczególne znaczenie w walce z gruźlicą. Test pozwala na ilościową ocenę uwolnionego interferonu i jest znacznie czulszy od próby tuberkulinowej i nie daje wyników dodatnich związanych ze szczepieniem.

Leczenie gruźlicy jest trudne i długotrwałe. Bakterie te są niewrażliwe na wiele powszechnie znanych antybiotyków. Leczenie składa się z kilku leków i trwa zwykle blisko roku. W większości przypadków gruźlica jest możliwa do wyleczenia, a warunkiem powrotu do pełni zdrowia jest jej wczesne wykrycie. Dzięki dostępności nowoczesnych metod diagnostycznych i leków przeciwgruźliczych, śmiertelność chorych na gruźlicę jest niższa, niż miało to miejsce w przeszłości. Szczepienia, szybka identyfikacja i skuteczne leczenie osób chorych minimalizuje ryzyko rozprzestrzeniania się gruźlicy i stanowi najważniejszy element profilaktyki gruźlicy.