ANNA GRZYWA-CELIŃSKA
Alergolog

W ostatnich latach w Europie nastąpił znaczny wzrost częstości alergicznych nadwrażliwości na pokarmy. Alergie pokarmowe obserwuje się głównie u dzieci. W miarę upływu lat u wielu osób wytwarza się tolerancja na spożywane pokarmy.  Jednak u pacjentów  z prawdziwą, immunologicznie uwarunkowaną i zależną od przeciwciał w klasie E, zwłaszcza tych uczulonych ma orzechy, ryby i owoce morza, może ona mieć charakter przetrwały i manifestować się do końca życia.

O nadwrażliwości na pokarmy mówimy wówczas, kiedy po ich spożyciu w ilości dobrze tolerowanej przez osoby zdrowe, występują obiektywnie potwierdzone objawy. Aby potwierdzić nadwrażliwość, objawy te muszą się powtarzać praktycznie za każdym razem kiedy dany pokarm jest spożywany. 

Istnieje wiele rodzajów nadwrażliwości, z których tylko niektóre mają charakter alergii. Te ostatnie są uwarunkowane immunologiczną nadwrażliwością na alergen i mogą mieć charakter zależny od przeciwciał w klasie E lub od nich niezależny, tak jak to się dzieje w przypadku celiakii. Poza tym, istnieje duża grupa nadwrażliwości nie posiadających tła immunologicznego, a tego rodzaju reakcje nazywamy nadwrażliwością niealergiczną, jak na przykład nietolerancja laktozy.

Alergie na pokarmy obserwuje się częściej w wieku dziecięcym u pacjentów płci męskiej, zaś w wieku dorosłym – u kobiet. Czynnikiem obciążającym są także uwarunkowania rodzinne i występowanie innych chorób alergicznych u danego pacjenta. Nie bez znaczenia są również czynniki rasowe – częściej obserwuje się je u pacjentów rasy czarnej i żółtej.

W Polsce najczęściej występują alergie na ryby, owoce morza, orzeszki ziemne, orzechy drzew – u dorosłych, zaś u dzieci – na mleko krowie, białko jaja czy pszenicę.

Z powodu podobieństw budowy niektórych alergenów, obserwuje się reakcje krzyżowe, co polega na tym, że człowiek uczulony na pewien alergen będzie reagował również na inny. Przykładem alergii krzyżowych są reakcje na mleko kozie i owcze u osób uczulonych na mleko krowie, lub reakcje na inne orzechy w przypadku uczulenia na orzechy arachidowe.

Objawy u pacjentów nadwrażliwych na pokarmy mogą przybierać różne formy w zależności od mechanizmów wywołujących reakcję. Jedną na najgroźniejszych postaci takich reakcji są reakcje anafilaktyczne. Najczęściej są one wywoływane spożyciem orzeszków ziemnych, ryb, selera, sezamu, owoców morza, mleka krowiego i białka kurzego. Objawy reakcji anafilaktycznej mają charakter natychmiastowy i mogą mieć dramatyczny przebieg. Często występującymi pierwszymi objawami są nudności, wymioty, bóle brzucha, nagle pojawiająca się biegunka, którym może towarzyszyć spadek ciśnienia tętniczego. Takiej gwałtownej reakcji może sprzyjać stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, stres lub wysiłek fizyczny. Istnieją także reakcje pokarmowe indukowane wysiłkiem fizycznym, ale wówczas objawy pojawiają się wyłącznie wtedy, gdy pacjent bezpośrednio przed lub po jedzeniu alergizującego pokarmu wykonuje wysiłek fizyczny.

Inną formą alergii pokarmowych jest tzw. zespół alergii jamy ustnej. W tej postaci choroby objawy pod postacią świądu, obrzęku śluzówki jamy ustnej i chrypki występują bezpośrednio po spożyciu świeżych owoców i warzyw reagujących krzyżowo na pyłki uczulających pacjenta roślin. Najbardziej znanymi reakcjami tego typu jest pojawianie się objawów ze strony jamy ustnej po pożyciu jabłka i orzechów u osób uczulonych na brzozę oraz po spożyciu bananów u osób uczulonych na lateks. Należy wspomnieć, że owoce i warzywa upieczone lub ugotowane zwykle nie wywołują objawów, co wynika z wrażliwości alergenów na wysoką temperaturę.

Diagnostyka alergii pokarmowych stanowi nierzadko wyzwanie dla alergologa i jego pacjentów. Wymagany jest bardzo dokładny wywiad dotyczący reakcji po spożyciu pokarmów i ich powtarzalności. Konieczne jest wykonanie badań krwi, w tym oznaczenie swoistych immunoglobulin klasy E i liczby eozynofilów w morfologii krwi, a dodatkowo – testu aktywacji bazofilów i mastocytów. Pomocne bywa wykonanie punktowych testów skórnych, jakkolwiek mają one jedynie wartość pomocniczą. Istotnym działaniem ze strony pacjenta jest stosowanie diety eliminacyjnej – brak objawów w przypadku niespożywania uczulającego pokarmu, a ich obecność w czasie jego spożywania, jest dowodem na jego szkodliwy wpływ. Najważniejszą rolę w diagnostyce odgrywają jednak próby prowokacyjne. Za najbardziej wiarygodne uważa się próby podwójnie zaślepione, co oznacza, że pokarmy wykorzystane w próbie są przygotowane w taki sposób, że ani lekarz prowadzący badanie ani pacjent nie wiedzą, w której próbce znajduje się alergen, dzięki temu eliminuje się wpływ emocji na wynik testu. Badania tego rodzaju wykonuje się w warunkach bezpiecznych, tak aby pacjent, w sytuacji wystąpienia poważnej reakcji, mógł otrzymać stosowną pomoc.

Najważniejszym sposobem postępowania w sytuacji alergii na pokarmy jest ich eliminacja z diety, pomocne bywają leki antyhistaminowe, jednak osoby, które doświadczyły wstrząsu anafilaktycznego po spożyciu pokarmu, zwłaszcza orzechów ziemnych i owoców morza, powinny być zaopatrzone przez lekarza w adrenalinę.

Inną postacią reakcji na pokarm jest celiakia. Jest to postać nadwrażliwości immunologicznej, ale w jej patogenezie nie grają roli immunoglobuliny E. Istotne znaczenie w zachorowaniu na celiakię ma tło genetyczne. Choroba polega na uszkodzeniu błony śluzowej jelita cienkiego w odpowiedzi na działanie glutenu obecnego w nasionach pszenicy, żyta, pszenżyta i jęczmienia. Charakterystycznymi objawami tej choroby są przewlekła biegunka, wzdęcia po spożyciu pokarmów zawierających gluten i niedożywienie, co skutkuje niedokrwistością obserwowaną w morfologii krwi. U dzieci występowanie celiakii może wiązać się z wolniejszym wzrastaniem oraz późniejszym dojrzewaniem.

Diagnostyka celiakii obejmuje ocenę morfologii krwi, zmniejszenie stężeń żelaza, wapnia, witaminy D3 i kwasu foliowego, oznaczenie przeciwciał przeciwko transglutaminazie tkankowej, przeciwciał antyendomyzialnych i przeciwko deamidowanym peptydom gliadyny. Można również wykrywać genetyczną predyspozycję do tej choroby. W badaniu gastroskopowym ocenia się jakość i ilość fałdów dwunastnicy, a w badaniu histologicznym obserwuje się zanik kosmków jelitowych.

W przypadku potwierdzenia celiakii należy stosować dietę pozbawioną jakichkolwiek elementów zbożowych z pszenicy, żyta, pszenżyta i jęczmienia. Należy pamiętać, że składniki te mogą znajdować się nie tylko w pieczywie, makaronach i kaszach, ale również mogą stanowić dodatki do żywności. Dieta bezglutenowa, choć jest wyzwaniem dla pacjenta i jego rodziny, pozwala na dość szybka eliminację objawów klinicznych (kilka tygodni).   

W podsumowaniu należy przypomnieć, że alergia i nadwrażliwość na pokarmy to odrębne pojęcia. Nadwrażliwość stanowi szerokie określenie wszelkiego rodzaju niepożądanych reakcji na pokarm, zaś pojęcie alergii oznacza immunologicznie uwarunkowaną skłonność do takich reakcji.